Proces przygotowania immersyjnej rekonstrukcji architektonicznego obiektu dziedzictwa kulturowego, który nie zachował się do naszych czasów, wymaga transdyscyplinarnej współpracy specjalistów z wielu bardzo odległych sobie dziedzin. Wymiana wiedzy i doświadczenia musi następować między innymi pomiędzy archeologami i specjalistami od akwizycji danych za pomocą nowoczesnych technologii, historykami, historykami sztuki i kultury oraz architektami modelującymi w systemach BIM, specjalistami przygotowującymi immersyjne środowiska w VR, edukatorami, muzealnikami i specjalistami od UX. Wszelkie działania wymagają uważności na kontekst historyczny i kulturowy oraz społeczny. Wirtualne rekonstrukcje powinny mieć charakter dopełniający, a nie konkurencyjny wobec materialnych pozostałościach zabytku oraz uzupełniać lokalną ofertę muzealną. Poniżej przedstawiamy kilka najważniejszych informacji dotyczących kontekstu naszego use case’u.
Volterra
Volterra to miasto we Włoszech, w Toskanii, w prowincji Piza. Zostało założone przez Etrusków na wzgórzu wznoszącym się 522 metry nad poziom morza, dominującym nad dolinami rzek Cecina, Fine, Era i Elsa. Niemal nieprzerwana ciągłość osadnictwa na tym terenie sięga IX wieku przed naszą erą.
Velathri
Velathri było jednym z głównych miast starożytnej Etrurii. Posiadało rozległe tereny oraz port na wybrzeżu Morza Tyrreńskiego, zwany Vada Volaterrana, z którym skomunikowane było dzięki rzece.
W mieście zachowało się wiele pozostałości z czasów etruskich, miedzy innymi fragmenty murów – brama Porta all’Arco ozdobiona trzema kamiennymi głowami. W Volterze znajduje się Muzeum Etruskie (Museo Etrusco Guarnacci) z bogatą kolekcją terakotowych i alabastrowych urn pogrzebowych, figurek wotywnych oraz przedmiotów codziennego użytku.
Colonia Iulia Augusta Volaterrae
Volterra w czasach rzymski miała najpierw status municipium, a następnie kolonii. Członkowie ważnego etruskiego rodu Caecina w czasach wczesnego cesarstwa pełnili funkcje konsulów rzymskich.
W okresie panowania cesarzy Augusta i Tyberiusza, na początku I wieku naszej ery, przedstawiciele rodu Caecina, ufundowali teatr, który mógł pomieścić około 3000 widzów. Niedawne odkrycia archeologiczne pokazały, że w mieście wybudowano również amfiteatr.
Teatr rzymski
Teatr zbudowano w rejonie zwanym Vallebuona, z widownią częściowo wspartą o zbocze wzgórza. W trakcie rozbudowy, za budynkami scenicznymi, powstał portyk kolumnowy.
Istnieje hipoteza, że około około drugiej połowy III w n.e. teatr został częściowo zasypany przez osuwisko ziemi. W następnych latach portyk za teatrem został wtórnie wykorzystywany w ramach wybudowanego w nim na przełomie III i IV wieku prywatnego kompleksu łaźni. Na potrzeby budowy term użyto materiałów pozyskanych z kompleksu teatralnego. Obszar teatru stał się “kamieniołomem”, z którego pozyskiwano elementy do ponownego użycia. Praktyka ta była kontynuowana w kolejnych epokach, np. kapitele kolumn ponownie wykorzystano wmurowując je w portyki kościelne. Na górnej części widowni wybudowano średniowieczne mury miejskie, a teren dawnego teatru znalazł się poza miastem.
Prace archeologiczne
Pozostałości teatru rzymskiego w Volterze odkryto stosunkowo późno, dopiero w połowie XX wieku, dzięki staraniom Enrico Fiumi, który rozpoczął prace archeologiczne. Wykopaliska pod jego kierunkiem prowadzone były w latach 1950-53. Następnie pracę przejęły państwowe służby archeologiczne. Na przełomie lat 60. i 70. XX w. wykonano anastylozę, czyli ponowne ustawienie kolumn i innych elementów architektonicznych ze zrujnowanej budowli, uzupełnione przez częściową odbudowę fragmentu jednej ze ścian.
Teatr w Volterze przetrwał w stosunkowo dobrym stanie. W porównaniu z innymi tego typu obiektami wyjątkowo dobrze zachowała się partia budynków scenicznych teatru. Podczas wykopalisk archeolodzy natrafili na pozostałości konstrukcji służących do opuszczania kurtyny oraz do rozpięcia dachu w formie żagla, który chronił widzów przed słońcem. Odkryto elementy dekoracyjne, takie jak inskrypcja fundatorów, głowy i inne fragmenty posągów, dekoracyjne gzymsy i fragmenty okładzin kamiennych.
Wykorzystaniem nowoczesnych technologii
W październiku 2016 r. w trakcie warsztatów zorganizowane przez Fundację Volterra – Detroit z udziałem firm Case Technologies i Autodesk dokonano akwizycji danych pozostałości teatru rzymskiego. Przy pomocy nowoczesnych metod wykorzystujących skany laserowe, fotogrametrię i ujęcia z drona, otrzymano bardzo precyzyjne dane. Ich szczegółowe analizy przeprowadził Władysław Fuchs, profesor na Uniwersytecie Detroit Mercy (School of Architecture and Community Development) oraz szef Volterra-Detroit Foundation, od lat zajmujący się badaniami nad metodami projektowania i konstruowania budowli w starożytnym Rzymie. Badania Fuchsa ujawniły pewne cechy teatru w Volterze, które wcześniej były niezauważane lub niedoceniane.
Wyniki badań
Aby kontynuować badania nad kompozycją przestrzenną Fuchs przygotował też trójwymiarowy model teatru. Celem modelu nie było stworzenie cyfrowej repliki oryginalnej struktury – pewne szczegóły architektoniczne zostały uproszczone. Fuchs odkrył, że budowla wyróżnia się bardzo regularną i czytelną kompozycją. Jej architekt umiejętnie operował złożonymi i nietypowymi układami geometrycznymi. Widownię oparł na siedmiokącie i jego wielokrotności w postaci wielokąta foremnego o nieparzystej liczbie 21 boków. Projektując przestrzeń sceny odszedł od koncepcji ciągłej fasady. Trzy osobne budynki, rozdzielone między sobą wąskimi uliczkami, sprawiają wrażenie iluzji miejskiego krajobrazu.
Fuchs przygotował też cyfrową rekonstrukcję 3D przedstawiającą jak mógł wyglądać teatr na przełomie II i III wieku naszej ery. Pomimo znacznej liczby przeprowadzonych badań, na których oparta jest przestrzeń teatru, rekonstrukcja, a zwłaszcza jej szczegóły i detale architektoniczne stanowię pewną wizję. Projekt posiada zróżnicowane poziomy pewności, co do poszczególnych elementów. W celu przeprowadzenie kolejnych doświadczeń w środowisku pozwalającym na obcowanie z przestrzenią architektury starożytnej w sposób zbliżony do rzeczywistego oraz przetestowania zasad działania frameworka w ramach use case’u projektu opracowano wirtualną, immersyjną rekonstrukcję teatru w Volterze opartą o modle BIM prof. W. Fuchsa.
Bibliografia
- M. Pasquinucci, M.L. Ceccarelli Lemut, A. Furiesi, Breve storia di Volterra, 2007
- E. Fiumi, A. de Agostiono, Volterra: Scavi nell’area del teatro romano degli anni 1950-1953, w: Notizie degli scavi di antichita, vol. 8, 1955
- P. Inghirami, Il teatro romano di Volterra. Rilevazioni, caratteristiche architettoniche e problemi di sistemazione, Rassegna Volterrana, 1977
- F. Sear, Roman Theatres, An Architectural Study, Oxford University Press, 2006
- C. Houbart, “Reconstruction as a creative act”: on anastylosis and restoration around the Venice Congress, 2020
- W. Fuchs, A study of the geometric and architectural composition of the roman theater in Volterra, Velathri Volaterrae, La città etrusca e il municipio romano, 2021
- A. Pizzigati, Per una filologia frontescenica del teatro romano di Volterra (PI) tra ipotesi architettoniche e novità storiche, w: Marmora, 2019
- V.Limina, Poteri e strategie familiari di Volterra, Il caso di una comunità etrusca nel mondo romano, 2021
- A. Laratta, Tutto sull’anfiteatro di Volterra, w: Finestre sull’Arte, 29/08/2023